Αι Μηνάς

Ο ΑΓΙΟΣ ΜΗΝΑΣ ΦΩΤΕΙΝΗΣ 
Σε πολύ μικρή απόσταση από το χωριό Φωτεινή του νομού Καστοριάς βρίσκεται ο ναός του Αγίου Μηνά. Η σημερινή μορφή του μικρή έχει σχέση με την αρχική. αφού ανακαινίστηκε στη δεκαετία του !960 •και έχασε αρκετά από τα χαρακτηριστικά του. Στην εκτεταμένη επισκευή αφαιρέθηκε ο γυναικωνίτης, μειώθηκε το ύψος της στέγης καθώς επίσης καθαιρέθηκε και όλο το ανατολικό τμήμα στο οποίο βρισκόταν το ιερό βήμα. Στην ανατολική πλευρά οικοδομήθηκε μεγαλυτέρων διαστάσεων ναός ως προς το μήκος, ενώ διατήρησε το πλάτος του παλαιού. Το παλαιό τμήμα του ναού σήμερα φαντάζει σαν πρόσθετος νάρθηκας με χαμηλότερη στέγη. Ορισμένες πληροφορίες για την αρχική κατασκευή αντλούμε από την καταγραφή του Π. Τσαμίση (1949) στην οποία μεταφέρονται πολύτιμα στοιχεία κυρίως από την κτητορική επιγραφή. Η είσοδος του ναού πάνω από την οποία διακρινόταν η επιγραφή δεν σώζεται σήμερα πιθανόν λόγω της καθαίρεσης μεγάλου τμήματος της ανατολικής πλευράς. Ο Π. Τσαμίσης αναφέρει ότι υπήρχε ζωγραφικός διάκοσμος σ' όλους τους τοίχους του ναού καθώς και στον γυναικωνίτη. Η επιγραφή, η οποία διαβάστηκε τότε έχει ως εξής:
«ΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΜΗΝΑ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΟΗΘΕΙΑΝ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΚΑΙ ΕΠΠΡΟΠΟΥ ΚΥΡ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΟΤΕ ΣΤΕΦΑΝΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΝΠΝΑ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΟΤΑΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΠΑΠΑ ΑΓΓΕΛΗ 1830 ΜΑΙΟΥ 30»

Από την χαμένη πλέον επιγραφή μαθαίνουμε ότι ο ναός του Αγίου Μηνά ιστορήθηκε στις 30 Μαϊου του 1830. 
Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού αναπτύσσεται στους τρεις τοίχους (νότιο, δυτικό, βόρειο)- που έχουν απομείνει από την παλιά κατασκευή. Η μεταπολεμική επέκταση προς τα ανατολικά, στέρησε την ζωγραφική του ιερού βήματος, στην οποία περιλαμβάνονταν και σκηνές του δωδεκαόρτου  
Η Υπαπαντή Ο Συμεών είναι ελαφρά σκυμμένος και κρατάει τον Χριστό. Απέναντι του στέκονται τρία πρόσωπα, η Παναγία, η προφήτισσα Άννα και ο Ιωσήφ. Η πρώτη /απλώνει το δεξί της χέρι για να πάρει τον Χριστό.. Η δεύτερη είναι στραμμένη προς τον Ιωσήφ, χειρονομεί προφητικά και κρατάει ανοιχτό ειλητάριο με την εmγραφή ΤΟΥΤΟ ΤΟ ΒΡΕΦΟΣ ΟΥΡΑΝΟΝ ΚΑΙ ΓΗΝ ΕΣΤΕΡΕΩΣΕΣ Ο Ιωσήφ κρατάει με το δεξί του χέρι κλουβί με ζευγάρι τρυγόνων ή περιστερών που θα τα προσφέρει στο ναό". Πλούσια αρχιτεκτονήματα καλύπτουν το βάθος της παράστασης, ενώ σε πρώτο πλάνο διακρίνονται θολοσκέπαστο κιβώριο και Αγία Τράπεζα. Ο τύπος αυτός της Υπαπαντής καθιερώθηκε στην υστεροβυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Τα πρόσωπα είναι τέσσερα και το βρέφος.  
Η Βάπτιση Ο Χριστός με λευκό περίζωμα στέκεται όρθιος στο μέσον του Ιορδάνη και πατάει σε πλάκα που συνθλίβει δράκοντα. Στην αριστερή όχθη στέκει ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος φορώντας μηλωτή και ιμάτιο και ευλογεί με το δεξί του χέρι τον Χριστό. ενώ συγχρόνως υψώνει το κεφάλι του προς το Άγιο Πνεύμα. Πολύ κοντά του διακρίνεται το δέντρο, ενώ στην απέναντι όχθη τρεις άγγελοι παρακολουθούν την Βάπτιση. Τα ήρεμα νερά του Ιορδάνη ξεχύνουν το νερό τους ανάμεσα σε δύο ψηλά και απόκρημνα βουνά, στο οποίο πλέουν ψάρια. Στο κέντρο του ποταμού η ψηλή και σωματώδης μορφή του Χριστού είναι στραμμένη προς τον Πρόδρομο και ευλογεί με το δεξί του χέρι τα νερά σύμφωνα με τα πατερικά κείμενα.
Η Μεταμόρφωση Η παράσταση αυτή στην κορυφή είναι σχεδόν κατεστραμμένη και δεν διακρίνονται τα πρόσωπα του Μωυσή, του Χριστού, ενώ αμυδρά φαίνεται και η μορφή του Προφήτη Ηλία. Στο κέντρο της επάνω ζώνης δεσπόζει ο Χριστός όρθιος με ιματισμόν λευκόν, μέσα σε διπλή δόξα στην κορυφή του όρους Θαβώρ. Στην αριστερή πλευρά ο Προφήτης Ηλίας στέκεται σε στάση ικεσίας, ενώ στη δεξιά ο Μωυσής στρέφεται σε στάση τριών τετάρτων προς τον θεατή κρατώντας τις πλάκες του νόμου. Στην κάτω ζώνη εικονίζονται οι μαθητές σε ζωηρές και δραματικές στάσεις κατά τη Θεοφάνεια, όπως περιγράφονται από τον ευαγγελιστή Λουκά. Ο Πέτρος είναι γονατισμένος και κοιτάζει προς τον Χριστό, ενώ ο Ιωάννης και ο Ιάκωβος στρέφουν το κορμί τους έντρομοι προς την κορυφή. Η σκηνή έτσι όπως αποδίδεται θυμίζει παλαιολόγεια πρότυπα με λιτότητα και μειωμένη δραματικότητα.
 Η Βαϊοφόρος Ο χριστός πλησιάζει στην Ιερουσαλήμ από αριστερά,καθισμένος επίπώλον ονου.Το ζώο σκύβει να φάει βάγια που του προσφέρει ένα παιδί. Ο Χριστός στρέφει το κεφάλι προς τα πίσω και συνομιλεί με ολιγομελή ομάδα μαθητών με επικεφαλής τον Πέτρο. Πίσω τους προβάλλει το όρος των Ελαιών, ενώ στη δεξιά πλευρά μπροστά από τα τείχη της Ιερουσαλήμ βρίσκεται ομάδα Εβραίων με χαρακτηριστικά καλύμματα στο κεφάλι. Στο μέσον της σκηνής ένα παιδί σκαρφαλώνει σ' ένα ψηλό δέντρο. Η σκηνή της Βαϊοφόρου αποδίδεται με εξαιρετική λιτότητα και ηρεμία, που θυμίζει ανάλογες παραστάσεις ναών της Καστοριάς από την μεταβυζαντινή περίοδο.

Η Προδοσία Στη μέση της σύνθεσης δεσπόζει ο μετωπικός και ακίνητος Χριστός, τον οποίο αγκαλιάζει από αριστερά και ασπάζεται ο Ιούδας Ο Χριστός τείνει το δεξί χέρι του σε χειρονομία λόγου προς το ζευγάρι Πέτρου και Μάλχου που βρίσκεται κάτω δεξιά. Ο Πέτρος πιέζει με το γόνατο του τον έντρομο υπηρέτη του αρχιερέα και στρέφει το κεφάλι προς τα πίσω, καθηλωμένος από τα λόγια του κυρίου. Γύρω από τον Χριστό συνωθούνται στρατιώτες και υπηρέτες κρατώντας όπλα και ξύλα, γεμάτοι πάθος και ένταση. Πίσω από τον Χριστό δύο στρατιώτες υψώνουν το γυμνωμένο ξίφος τους και ετοιμάζονται να καταφέρουν πλήγμα, εν.ώ κι άλλοι υπηρέτες με ξύλα προσπαθούν να κάνουν το ίδιο. Κάτω δεξιά 0 Πέτρος τραβάει από τα μαλλιά το κεφάλι του Μάλχου και ετοιμάζεται να του κόψει το αυτί. Το συγκεκριμένο επεισόδιο στις πρώιμες συνθέσεις βρίσκεται κάτω αριστερά σε αντίθεση με την περίπτωση μας και κάποιες τοιχογραφίες της Ηπείρου, Χιοναδιτών ζωγράφων. Το τοπίο έχει σχεδόν εξαφανιστεί πίσω από τις ομάδες των ανθρώπων. Στην παράσταση της Προδοσίας κυριαρχούν το πάθος στις κινήσεις του όχλου και η σοβαρότητα της μορφής του Χριστού.

Η Κρίση του Πιλάτου Μπροστά σε κιονοστήρικτο προστώο ενός παλατιού κάθεται ο Πιλάτος σε συμπαγή θρόνο. Στρέφει έντονα το κεφάλι του προς τα πίσω και ακούει την βασίλισσα να του επισημαίνει...μηδέν σοι και τω δικαίω εκείνω. Πολλά γάρ έπαθον σήμερον κατ' όναρ δι' αυτόν Μπροστά του στέκεται ο υπηρέτης με τη λεκάνη και το κανάτι στο χέρι και ετοιμάζεται να ρίξει νερό για να νίψει τα χέρια του ο Πιλάτος. Από αριστερά πλησιάζουν ο Χριστός με τους αρχιερείς ένας εκ των οποίων (ο Άννας) διαρρηγνύει τα ιμάτια του και μία ομάδα στρατιωτών. Η οργάνωση της παράστασης από τον ανώνυμο ζωγράφο του Αγίου Μηνά ακολουθεί ανάλογα παραδείγματα τοιχογραφιών της Ηπείρου όπως του ναού των Ταξιαρχών Κάτω Σουδενών με την διαφορά ότι στη εμφάνιση μπροστά στον Πιλάτο συμμετέχουν και αρχιερείς, στιγμιότυπο το οποίο κανονικά ανήκει στη σκηνή της Κρίσης των αρχιερέων.
Η Μαστίγωση Από τις παραστάσεις του βόρειου τοίχου διακρίνεται πρώτα η Μαστίγωση. Στην παράσταση αυτή ο Χριστός είναι δεμένος με τα χέρια πίσω και με την πλάτη σε κίονα με πλατιά βάση. Τον μαστιγώνουν δύο στρατιώτες και ένας τρίτος παρακολουθεί τη σκηνή. Κοιτάζει ήρεμα τους βασανιστές του. Το αρχιτεκτονικό βάθος φαίνεται αρκετά περίπλοκο με ψηλά κτίρια. Στην ανατολική εικονογραφία το θέμα αυτό είναι αρκετά σπάνιο με τον τρόπο που αποδίδεται, επειδή βασίζεται σε μεταβυζαντινά έργα τα οποία έχουν δεχτεί δυτική επίδραση.  Στην περίπτωση μας εφαρμόζεται ο τύπος στον οποίο ο Χριστός είναι δεμένος πάνω σε κίονα και. παριστάνεται σχεδόν μετωπικά, πράγμα που θυμίζει αρκετά το μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού. Εγκαταλείπονται οι λύσεις που παρακολουθούσαν τα βυζα νά χειρόγραφα του 11ου και 12συ αιώνα. Στην μεταβυζαντινή εικονογραφία της Μακεδονίας και της Ηπείρου παρακολουθούμε περισσότερο τις εκδόσεις που περιγράφονται στην Ερμηνεία με μια εξαιρετική λιτότητα.
Ο Ελκόμενος Ακολουθεί ο Ελκόμενος, μια παράσταση η οποία βασίζεται στην εικονογραφία της βορειοδυτικής Μακεδονίας και ιδιαίτερα του 15ου αιώνα. Πεζοί και καβαλλαροί σύρνοντες τον Χριστόν συγκροτούν μια παράσταση η οποία αποτελείται από πομπή που έχει απομακρυνθεί πλέον από την Ιεροuσαλήμ και βαδίζει προς τον Γολγοθά. Ο Σίμων ο Κυρηναίος έχει παραλάβει ήδη τον σταυρό από τον Χριστό, ενώ ακολουθείται από ομάδα αρχιερέων που συνδιαλέγονται μεταξύ τους και την έφιππη συνοδεία του Πιλάτου, που διακηρύσσει την αθωότητα του. Η εικονογραφική σύνθεση που παρουσιάζεται στο ναό του Αγίου Μηνά αντλεί τα περισσότερα στοιχεία από μεταβυζαντινούς ναούς της περιοχής Καστοριάς και των Βαλκανίων. Η έφιππη συνοδεία είναι στοιχείο ξένο προς την παλαιότερη βυ αντινή παράδοση γνωστό όμως από την ιταλική τέχνη του l3ου - l4ου αιώνα. Στην Καστοριά εμφανίζεται στο ναό του Αγίου Νικολάου Μαγαλειού όπου παρατηρούμε μια κατασταλαγμένη μορφή, την οποία ακολουθούν αργότερα αρκετά μνημεία της Ηπείρου.  
Η Σταύρωση Κέντρο. Δίπλα στον Εσταυρωμένο εικονίζεται αριστερά η Παναγία με τις δύο φίλες της και δεξιά ο Ιωάννης με τον εκατόνταρχο. Η Παναγία σε στάση δέησης ατενίζει τον Χριστό με θλιμμένη αξιοπρέπεια, ενώ ο Ιωάννης με την συγκρατημένη στάση του υποδηλώνει την εμμονή του καλλιτέχνη σε βυζαντινά εικονογραφικά πρότυπα όλων των περιόδων Δεξιά ο Λογγίνος υψώνει το χέρι και δείχνει τον Ιησού. Παριστάνεται με φωτοστέφανο και ενδυμασία απλή. Αρχαϊκή αντίληψη προδίδουν οι συγκρατημένες στάσεις όλων των μορφών της παράστασης, που από τον 13ου αιώνα και μετά αποδίδονται με μεγαλύτερο ρεαλισμό. Στην κάτω ζώνη ξεκινώντας από τον νότιο τοίχο εικονίζονται κατά σειρά οι εξής ολόσωμες μορφές αγίων:  
Η κοινωνία της Μαρίας Αιγυπτίας από τον Αββά Ζωσιμά ένα θέμα το οποίο συναντούμε σε νάρθηκες εκκλησιών και μοναστηριών Ο Αββάς Ζωσιμάς στέκει στα αριστερά με ένδυμα μεγαλόσχημου μοναχού. Η Μαρία η Αιγυπτία αποδίδεται ημίγυμνη με αλλοιωμένα τα χαρακτηριστικά του φύλου της. Φοράει ιμάτιο δεμένο στον ένα ώμο αφήνοντας ακάλυπτο τον άλλο. Τα χαρακτηριστικά της περισσότερο θυμίζουν ανδρική μορφή παρά γυναικεία.  
Η Αγία Αικατερίνη Δίπλα στην Μαρία την Αιγυπτία εικονίζεται η Αγία Αικατερίνη βασιλικής καταγωγής, κρατώντας στο δεξί χέρι σταυρό και στο αριστερό ευαγγέλιο. Φοράει χιτώνα και μανδύα που κοσμείται με άνθη και λώρο που δένεται στη μέση. Η κεφαλή της καλύπτεται από στέμμα. Η λατρεία της Αγίας Αικατερίνης γνωρίζει διάδοση μετά τον 17° αιώνα στην περιοχή της Καστοριάς35 συνεχίζοντας μια παράδοση που υπήρχε και στη Αχρίδα.  
Η Αγία Βαρβάρα Η Αγία Βαρβάρα εικονίζεται με δαλματική και λώρο και βαστάει στο δεξί χέρι μακρύ σταυρό και δέεται. ενώ φέρει στέμμα στο κεφάλι. Στις απεικονίσεις της αγίας κατά τη βυζαντινή περίοδο όπως στον Άγιο Νικόλαο του Κασνίτζη και στον Άγιο Αθανάσιο του Μουζάκη. παρατηρούμε μια διαφορετική παρουσίαση, η οποία σχετίζεται με τα πολυτελή ενδύματα και την ποικιλία των καλυμμάτων της κεφαλής. Στην περίπτωση μας έχουμε έναν τύπο που καθιερώθηκε στην ευρύτερη περιοχή της αρχιεπισκοπής Αχρίδας κατά την μεταβυζαντινή περίοδο.  
Η Αγία Αναστασία Η Αγία Αναστασία παριστάνεται μετωπική σε στάση δέησης και φοράει ιμάτιο, μανδύα ο οποίος πορπώνεται στον λαιμό και καλύπτρα κεφαλής. Με τα χαρακτηριστικά που έχει η μορφή της αγίας μάλλον ταυτίζεται με την Αναστασία την φαρμακολύτρια.  
Αδιάγνωστη Αγία Σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά της μορφής και ιδιαίτερα του τρόπου ένδυσης μπορεί να ταυτιστεί με την Οσία  Ευπραξία. Φορά μοναχικό ένδυμα και κουκούλιο, ενώ κρατάει στο υψωμένο δεξί χέρι της σταυρό.  
Η Αγία Ευφημία Εικονίζεται πρώτη στον δυτικό τοίχο, έχει επίσης ενδυμασία μοναχική, ενώ κρατάει στο αριστερό της χέρι σταυρό και είναι στραμμένη σε στάση τριών τετάρτων προς τη επόμενη αγία, που είναι η Πελαγία.  
Η Αγία Πελαγία και η Αγία Ελπίδα Εικονίζονται με ιμάτιο και μαφόριο διαφορετικών χρωμάτων μετωπικά και κρατούν στο δεξί τους χέρι σταυρό.
Η Αγία Μαρίνα Η Αγία Μαρίνα αρπάζει το μικρό σατυρόμορφο Σατανά από τα μαλλιά και ετοιμάζεται να του καταφέρει χτύπημα με το σφυρί που κρατάει στο δεξί της χέρι. Είναι στραμμένη σε στάση τριών τετάρτων προς τα αριστερά και οι κινήσεις της είναι ζωηρές.  
Η Αγία Παρασκευή Η Αγία Παρασκευή με χιτώνα, μαφόριο και ανάλαβο κρατάει στο δεξί χέρι σταυρό και στο αριστερό την κομμένη κεφαλή της Το θέμα της κεφαλοφορίας το συναντούμε σε μνημεία βυζαντινά της περιοχής Αχρίδας, όπως το Dolgaec ενώ υπάρχει και σε εικόνες του Μουσείου Καστοριάς. Αργότερα το επαναφέρουν καστοριανοί ζωγράφοι σε μνημεία του 1700 αιώνα, όπως στην Παναγία Αγίων Αναργύρων4\ ενώ το προβάλλουν και λίνοτοπίτες στη μονή Μεταμορφώσεως Δρυοβούνοu Κοζάνης. Η λατρεία της Αγίας Παρασκευής ήταν διαδεδομένη σε περιοχές της δικαιοδοσίας της αρχιεπισκοπής Αχρίδας. 
Ο Άγιος Θεοδόσιος Ο Άγιος Θεοδόσιος ο κοινοβιάρχης οποίος φέρει μοναχική περιβολή και κραtά στο αριστερό του χέρι κομπολόγι.  
Ο Άγιος Αρσένιος Η εικονογράφηση του αγίου δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη και ο φυσιογνωμικός του τύπος παρουσιάζει διαφορές ανάμεσα στα προγενέστερα μεσοβυζαντινά και υστεροβυζαντινά παραδείγματα. Στην περίπτωση μας φοράει χιτώνα, μανδύα ανάλαβο και κουκούλλιο και υψώνει το δεξί του χέρι στο οποίο κρατά κομπολόγι.  
Ο Άγιος Μαρδάριος Εικονίζεται επίσης με μοναχική ενδυμασία και κρατάει στο δεξί του χέρι κομπολόγι, ενώ με το δεξί δείχνει τον Άγιο Αρσένιο.  
Οι Άγιοι Θεόπιστος και Αγάπιος Εικονίζονται ως νέοι και αγένειοι .
Πέντε Άγιοι Αδιάγνωστοι Ιστορούνται με πλούσια ενδύματα, που ντύνουν την ψηλή κορμοστασιά τους και θυμίζουν τον φυσιογνωμικό τύπο τριών ιαματικών αγίων: Θαλαλαίος, Σαμψών και Ερμόλαος. Ακολουθούν άλλοι δύο άγιοι εκ των οποίων ο πρώτος με τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά που έχει θυμίζει τον Άγιο Αγαθόνικο, ενώ ο επόμενος δεν μπορεί να ταυτιστεί με σιγουριά, αν και η μικρή μορφή στον δεξί ώμο με το φωτοστέφανο παραπέμπει στον Άγιο Χριστόφορο.  
Μια σπάνια απεικόνιση Η τελευταία μορφή του βορείου τοίχου από την χαρακτηριστική ενδυμασία που έχει, μπορεί να ταυτιστεί με τον Άγιο Γεώργιο τον εξ Ιωαννίνων. Φοράει φουστανέλα, γιλέκο και γκέτες χαρακτηριστική ενδυμασία του 19ου αιώνα.

Ο ζωγράφος του Αγίου Μηνά οργανώνει και ισορροπεί τις συνθέσεις του γύρω από έναν άξονα, τον οποίο καταλαμβάνει το κύριο πρόσωπο της παράστασης. Τα δευτερεύοντα πρόσωπα πλαισιώνουν τα σπουδαιότερα πρόσωπα των σκηνών και σχηματίζουν ολοκληρωμένες συνθέσεις. Δυστυχώς δεν σώζεται ολοκληρωμένο το ζωγραφικό σύνολο, όμως αυτό που υπάρχει φανερώνει την πίστη στις αρχές της μεταβυζαντινής παράδοσης στην περιοχή της Καστοριάς έτσι όπως την βλέπουμε να συνεχίζεται σε ναούς όπως της Κοίμησης της Θεοτόκου Χαλάρας (1815), της Αγίας Παρασκευής Ποριάς (1835) και του Αγίου Αθαγασίου Καστοριάς (1844).

 Ιωάννης Σίσιου
Ιστορικός Τέχνης  

Προβολή φωτογραφιών από την εκκλησία του Αι Μηνά και των βυζαντινών αγιογραφιών του.

Ερασιτεχνική λήψη video από την παλιά εκκλησία του Αγίου Μηνά στην Φωτεινή Καστοριάς.
Λήψη,επεξεργασία: Άκης Καραμάνος